Хайрт хvний дvр чамаас салахгvйгээр дагаж, тархины гvнээс, далд ухамсар тvvнийг сануулсаар байна.
Нээрээ ч биохимийн vvднээс гал халуун дурласан хvн (энэ нь єдєрт дєрвєєс доошгvй цаг хайртай хvнийхээ тухай боддог хvнийг хэлдэг аж) бол нєгєє л невротик шvv дээ. Аль алиных нь биен дэх тархины нейронууд хоорондоо холбогдоход шаардлагатай серотонин-медиаторын хэмжээ эрс бага байдаг.
Серотонин эрс их ялгарахад бид нарт таатай мэдрэмж тєрдєг. Тvvний хэмжээ багасахад бид сэтгэлийн тайван байдлаа алдаж, сэтгэлээр унаж, уцаартай болж, хямралт байдалд орж, биеэ барьсан байдалтай болдог. Дурлагсад мєн адил тачаалаасаа болж нойр алдаж, хоолны дуршилгvй болж шаналцгаадаг.
Галзууртлаа дурлачихсан гэж ярьдаг нь оргvй хоосон vг биш бололтой. “Энэ хvн яах ч аргагvй л жаахан юмтай бололтой. Амар, амгалан амьдралаасаа салаад єєр хvний анхаарлыг татахын тулд тvvнийг ингэж мєрдєж мєшгиж ч байх гэж дээ” гэж бид зарим хvний тухай халагладаг шvv дээ.
Юмтай гэв vv? Хайртай хvнээ харангуутаа л тархины тааламжийн тєвvvд гэж нэрлэгддэг, бидний амьдралыг тэтгэдэг vйлдэл болох идэх, уух зэрэгт тааламжтай мэдрэмж тєрvvлдэг тэр хэсгvvд санаанд оромгvй идэвхтэй болдогийг томографийн судалгаа харуулж байна.
Хайртынхаа дурсгасан зураг руу нэг удаа зэрвэсхийн харах нь бидний хувьд жинхэнэ таашаал байдаг шvv дээ. Бид хайрт руугаа дайрах шахаж, нvдээрээ идэх шахдаг нь гайхалтай биш юм. Ингэхэд тархин дахь сєрєг сэтгэл хєдлєлийг хариуцдаг тэр хэсгvvд идэвхгvй болдог.
Дурлагсад тэдний бие дэх серотонины хэмжээ аюултай бага тvвшинд байхад сэтгэлээр унаж, гутардаггvй харин ч цэцэглэж дэлбээлэх шиг болдог. Тэдний хувьд дурлал депрессийг хамгийн сайн эсэргvvцэгч болж єгдєг.
Энэ эмийг єдєр бvр, болдог бол цаг бvр уумаар санагдах нь бий. Хэрэв хайрт маань хажууд байхгvй бол бид хаачих, юу хийхээ мэддэггvй, энэ долоо хоногийг яаж єнгєрєєх мэддэггvй. Бидний сэтгэл зvйн онцлогийг илэрхийлсэн энэ их сэтгэл хєдлєлийг vvсгэгч бол дофамин гэдэг гормон юм.
Романтик хайр сэтгэлтэй учирсан хvмvvсийн тархины физиологи гэдэг томограф судалгааны программыг удирдагч америкийн антропологич Хелен Фишерын vзэж байгаагаар дофамин бол нєгєє биед нєлєєлдєг шидэт шингэнийг бvрдvvлэгчийн vvрэг гvйцэтгэгч ажээ. Биологичид болохоор дофамин их байх тусам ааш зан сайхан байна гэж vздэг аж.
Энэ гормон биднийг эрч хvчтэй, юунаас ч айдаггvй зоригтой болгож, хvний санаанд оромгvй зvйл хийлгэж, гол нь, хайрыг маань татсан хvн рvv бидний бvх анхаарлыг хандуулдаг. Биднийг бvрэн эзэмдсэн солиорол нь єєр хvнээс эмээх тєрєлхийн айдсыг дарангуйлчихдаг тул та юун єдєр хоног манатай, долоо хоног, сараар тэр хvнийг эргvvлэхэд бэлэн байна.
Дурлалын шинж чанар єєрєє мансууруулах бодисоос хамааралтай хvнийхтэй тєстэй тул аль алинд нь дофамины ялгарал хэт ихэссэн байдаг гэж Хелен Фишер тэмдэглэжээ. Гэвч энэ оюун ухааны зvvд мэт байдал, амьдралын энэ их тэсэхийн аргагvй баяр баясгалан хир удаан vргэлжлэх вэ?
Инээдтэй нь депрессээс салгадаг олон нийтэд танил эм тан мєн чанараараа биднийг дурлалаас эмчлэх боломжтой. Эдгээр нь бие дэх серотонины хэмжээг ихэсгэдэг нь дурлалт байдлын тєлєвтэй харшилна шvv дээ. Та баяр баясгалантай байж, шинэ танилуудтайгаа сэргэлэн цовоо хєєрєлдєх боловч та тэд нартай дахин дахин уулзаж, тэдний тухай єдєр тутам, цаг тутам бодоод баймаар санагдахгvй. Танд бол зєвхєн биеийн тодорхой хэсгvvдийг механикаар таа¬ламжтай мэдрэмж тєрvvлэн єдєєх хvсэл буюу хурдавчилсан бэлгийн харьцаанд орох л хvсэл байх болно. Харин хайр сэтгэл ямар ч євчний адил эмийн vйлчилгээний нєлєєгєєр замхрахдаа таны бараг vл мэдрэх, vл ойлгогдох аз жаргалын мэдрэмжийг тань vгvй болгон одно. Депресийн эсрэг сайн эм бол сэтгэл хєдлєлийг vvсгэх хэрэгсэл лав биш. Эмийг уухаа болиход л хvнд хайрлах чадвар нь сэргэдэг. Хайр сэтгэл бол санаандгvйгээр эм нь хvртэл зохиогдсон євчин байж болно, харин тvvнээс эмчлэгдэе, ангижрая гэж хvсдэг хvн их л ховор байх даа.
Дурлалыг хайр сэтгэлтэй их андуурдаг нь олон эмгэнэлт явдал, бvтэлгvй хайр, тvргэвчлэн гаргасан алдаатай шийдвэрийн шалтгаан болдог. Vнэндээ, сэтгэл хєдлєлийн єргєн хязгаарт дээрх хоёр нь хоорондоо их зайтай байдаг. Тэдгээрийн гарал vvсэл нь эрс ялгаатай.
Дурлал нь хэдхэн долоо хоног дотор шатаад єнгєрєх нь бий. Чи гэнэт ухаан орсон юм шиг нєгєє саяхан л тийм их дотно байсан хvн, тvvний дуу, нvд, аальгvй зан нь чамайг галзууруулах шахаж байсан хvн рvvгээ ямар ч сэтгэлийн хєдєлгєєнгvй, тээршаасан янзтай анх удаагаа харна. Их сайндаа бол дурлалын гал 2-2.5 жил маналзана, тэгээд л энэ хугацаа єнгєрлєє. Одоо яах вэ, салах уу?
Vнэндээ энэ бол толгойг маань тийм удаан эргvvлсэн дофамины утаа сарнилаа гэсэн vг. Тэгээд энэ хурц хэлбэр болох дурлалт байдал архаг хэлбэр болох хайр сэтгэлд шилжинэ эсвэл хэсэг хугацааны дараа нулимстай, хэрvvлтэй юм уу аль аль талын бvрэн vл тоосон байдалд савангийн хєєс шиг хагараад алга болно. Ийм маягаар анхны сэтгэл хєдлєлєєр хурдан нийлсэн гэр бvлvvд ихэнхдээ салдаг.
“Нэг хэсэг хvмvvсийн хувьд сайн сайхан бvх юм єнгєрч, нэгнээсээ хєндийрч, хоорондоо улам бага ярьж, аливаа єєр юм санагалзаж эхлэдэг бол нєгєє нэг хэсгийн хувьд энэ бол гvн удаан дасалцалын эхлэл юм” гэж польшийн судлаач Януш Вишневский тэмдэглэсэн байна.
Хэрэв хосууд цаашаа салж хагацалгvйгээр харьцаагаа vргэлжлvvлэхэд бэлэн байвал тэдний биед химийн хувьсгал явагдана. Дофамины оронд
тархи нь окситоцин, тvvнтэй тєрєл нэг вазопрессин, мєн хєнгєхєн сэтгэл хєдлєл vvсгэдэг эндорфинууд (сvvлийнх нь морфийн vйлчилгээтэй тєстэй) зэрэг бусад гормоныг ялгаруулж эхэлдэг. Хvний тархинд эргэлдэх эдгээр бодисууд нь бидний бусдад хандахдаа мэдэрдэг гvн таашалтай сэтгэгдэлийг тєрvvлдэг ба харилцан дасалцах сэтгэлийг бий болгодог.
Гормоны энэ єєрчлєлт нь амарлингуй хєнгємсєгдvv романтик харьцаанаас жинхэнэ, нарийн нандин, бvрэн боловсорсон хайр сэтгэлд буюу харьцаанд оролцогчдын тєгс тєгєлдєр байдалд шилжсэнийг илэрхийлнэ. Ингэснээр энэ харьцаа нь уян зєєлєн, нам тайван, хайрт хvмvvсийн сэтгэл санааны бvх талын ойр дотно байдлыг илэрхийлэх бєгєєд бие биеэ мэдрэхээс илvv сэтгэл санаагаа мэдрэх, тачаалаа эдлэхээс илvv хамтдаа, бусдаас тусгаарлагдмал байх хvсэл нь давамгайлж эхэлдэг. Энэ хоёрын тогтуун харьцаа нь ойр дотны харьцаанаас олж мэдэрсэн мэдрэмж нь олон утгатай болдог.
Окситоцин буюу аз жаргалын гормон хоёр хvний хооронд тогтвортой, итгэлтэй харьцаа тогтосны дараа нэг нэгэндээ аяархан зєєлєн хvрэх бvрд их хэмжээгээр ялгардаг. Тvvний илvvдлээс болж бид хайртыгаа илж, энхрийлж, vнсдэг ба хайртыгаа улам хайрлах сэтгэл бий болгодог. Энэ бол их эерэг гормон юм. Тvvний ачаар гэр бvлийн хурцадмал байдлын дараа хайрт хоёр амархан учраа олдогт хамаг учир байгаа юм.
Хvний тархин дахь окситоцины рецепторын тооноос тvvний хувийн амьдрал хамаардаг гэж судлаачид vзэж байна. Vvнд рецепторын тоо бага байх тусам хvний гэр бvлийн амьдралаас олж мэдрэх баяр баясгалан бага байдаг тул тэр хэмжээгээр хvн хостойгоо тогтвортой удаан харьцаатай байх чадваргvй байдаг.
Эх ба хvvхэд хоёрын хоорондын харьцаанд ч окситоцин чухал vvрэгтэй. Эх дєнгєж тєрсєн vрээ энгэртээ наан тэврэхэд л эхийн тархинд тэр их хэмжээгээр ялгарч эхэлдэг ба эхийн сvv ороход ч тодорхой vvрэгтэй.
“Хувьслын vvднээс окситоцин бол маш эртний гормон юм. Тvvнийг чийгний єт мэтийн бvдvvлэг амьтанд ч илрvvлж болно. Хvмvvсийн хоорондын харьцаа ч гэсэн бvр молекулын тvвшинд тогтдог” гэж австралийн биологич Ричард Айвелл тэмдэглэжээ.
Харьцааны окситоцины vе бvх амьдралын турш vргэлжилж болох боловч тvvний бvх насны баталгааг ямар ч эрдэмтэн єгч чадахгvй. “Хvн гэдэг бол шал хоёр єєр зvйлийн тєлєє тєрсєн юм шиг байдаг. Хэн нэгэнтэй амьдралаа холбоход бэлэн байдаг мєртлєє нєгєє нэгд дахин дахин дурлахад бэлэн байж байдаг” гэж Хелен Фишер тэмдэглэжээ. Хvний энэ сvvлийн онцлог чанар нь хvн тєрєлхтний гены олон тєрлийг бvрдvvлдэг.
Ер нь хvн бол мєн чанараараа дараалсан моногамийн харилцаанд байх хандлагатай гэж антропологичид vзэж байна. Эрэгтэй, эмэгтэй хvний хоорондын харьцааны бодит хугацаа ойролцоогоор 4 жил гэнэ. Энэ нь нэг хvvхдийг хvн болгочихоод дараагийн гэр бvлээ бий болгоход хангалттай ажээ. Нээрээ ч дэлхий даяаараа салалтын хамгийн их єндєр оргил vе нь гэр бvл болоод 4 жил бологсдын дунд байна. Гэвч хvн бол дараалсан
Эх хvн vрээ хэвлийдээ тээж явахад ч тvvний тархинаас окситоцин их хэмжээгээр ялгарч хэвлий дэх урагт нь хvрч байдаг.
моногамт амьтад болох vнэг, малиновка зэргийг бодвол єєрийн биохимийн боол биш юм. Бидний туршлага, соёл, зан заншил зэрэг нь тvр зуурын шинэ сонирхолд таарсан ёсоор хандаж яаравчилсан шийд гаргахаас болгоомжлуулдаг. Бид хосдоо болоод єєртєє улам тэвчээртэй хандахыг сурч, єдєр тутмын амьдралын бадрангуй хvслийг нээж, дотны хvнээ улам гvнзгий ойлгож чадсанаар тvvнийгээ улам хайрладаг. Амьдрал дээр жинхэнэ хайр сэтгэл олон тооны дурлал шохоорхлоос хvчтэй байж таардаг.
Одоо vед хайр дурлалаар шашиныг орлуулах оролдлого хийж байна. Шvтэх юмаа олохоо болисон нийгэмд зєвхєн хайр дурлал л аз жаргал, гэр бvлийн “хэппи энд”-ийг золгуулна хэмээн ламтан диваажинг авч ирнэ гэдэг шиг амлаж, мах бодинд заяасан амьд бурханы тєгс тєгєлдєр дvрийг єдєр бvр тольдон харж болно гэж ойлгуулж байна.
Гэхдээ хосуудын нэг нэгэндээ тавих шаардлага єндєрссєєр байна. Єчvvхэн тєдий алдаанаас болж нэгнийгээ хайр найргvй солино. Эмэгтэйчvvд эрчvvдийн дундаас сэтгэлийн уян хатан чанартай, анхаарал, халамж, энхрийлэлтэй, єдєр бvрийн ажилд тусладаг, vг хvлээж авдаг, сэтгэлээ нээн ярилцдаг гэх мэт “эмэгтэйлэг” шинж чанартаа таарах сайн найзыг хvсдэг, хайдаг. Тэгээд бvр олдог. Гэвч удаан биш хугацаагаар. Учир нь эрчvvд ийм дvрийг удаан эсгэж чаддаггvй.
Харин эрчvvд болохоор эрчтэй, хvчтэй, биеэ даасан, тэр тусмаа санхvvгийн хувьд биеэ даасан эмэгтэйг эрэлхийлдэг болжээ. Ерєнхийдээ бол эмэгтэй хvнийг єдєржингээ даагаад байхгvй “найз залуу” мэтээр байлгахыг хvсч байна. Хvсдэг боловч байгалийн жам ёсоор эмэгтэй хvний мєн чанар давамгайлж тєлєвлєгєє, тооцооны хєндий хvйтэн логикийг vгvй болгож байгааг гайхшран хардаг.
Ингээд хvмvvс аль аль нь 2-3 сарын дараа нэгнийхээ тухай сонсохыг ч хvсэхгvй болтлоо залхчихсан байдаг тийм заяатай юм гэж vv? Том хотын хvмvvс тэр чигээрээ зєвхєн хоёр долоо хоногийн настай тvр зуурын харилцаанд орохоос цаашгvй ганц бие хvмvvс, синглууд болж хувирна гэж vv?
“Эрэгтэй, эмэгтэй хvмvv¬сийн харилцаа бол нэг тєрлийн эдийн засгийн хэлэлцээр юм. Тухайн улсын эдийн засгийн байдал муу байх тусам тэр хоёрын харилцаа тогтвортой байна. Учир нь ганцаараа байснаас хоёулаа хамтдаа амьдралыг даван гарахад арай амар аж. Хэрэв нийгэм нь манайх шиг хэт тогтвортой амьдралтай бол ямар ч баяр баясгалан авчирдаггvй гэр бvлийн харилцааг удаан хадгалах шаардлагагvй” гэж австрийн социология Карл Граммер бичжээ.
Гэр бvлийн аз жаргалын баталгаатай статистик одоохондоо байхгvй байпа. Аз жаргалтай гэр бvлийн хос ердєє л 15-30% байдаг гэдэг. Гэвч энэ нь тодорхой шинжлэх ухааны судалгаанд vндэслэсэн тоон vзvvлэлт гэхээсээ олны дунд байдаг яриа бололтой. Ямар ч тохиолдолд социологичдын тэмдэглэж байгаагаар орчин vед аз жаргалаа олох зам янз бvр болсон ба урьдахаа бодвол улам нарийссаар ажээ.
XXI зуунд бид амьдралынхаа ихэнхийг “тохирсон” хосоо олоход зориулна. Дэлхий тэр чигээрээ “глобалчлагдсан тосгон” болж байна. Цаашдаа нууц амрагуудын тоо хязгааргvй єсєх магадлалтай юм.
Урьд цагт аз жаргалтай гэр бvл гэдэгт Бурхан хvvхдvvдээр ч, буянаар ч дутаагаагvй гэр бvлийг хэлдэг байсан. Одоо бол биднийг хєгжихєд, урагшлахад тусалдаг, “єєд нь татдаг” хvнтэй л бид жинхэнээрээ аз жаргалтай байна.
Германы математикч Петер Тоддын урьдчилан тооцоолсноор цаашдаа хvний амьдралд дунджаар 12.7 тогтвортой, “квази гэр бvлийн” харилцаа байх ажээ. Эдгээр харилцаа нь /заавал бэлгийн байх албагvй/ эцэстээ, ухамсартай сонголт хийхэд нєлєєлєх ёстой. Магадгvй, энэ нь хэдхэн хоног vргэлжилсэн ч бай, гол нь хvний сэтгэлд нэг юм бодогдуулсан байх нь чухал.
Цаашдаа зарчмын хувьд гэр бvлээ ямар ч хамаагvй vнээр хадгална гэхээ болих учир гэр бvлтэй хvмvvс илvv аз жаргалтай болно. Гэр бvл болох нь энэ амьдралыг даван туулах боломжийн нэг байх учир салалтын тоо багасах юм. Гайхалтай нь, хамгийн сvvлийн vеийн социологийн асуулгын дvнгээр нэгнээсээ тусдаа, єєр єєр байранд, эсвэл бvр єєр єєр хотод амьдран хайрт хvнтэйгээ тогтмол уулзалддаг хvмvvсийн гэр бvл их аз жаргалтай байна гэсэн дvгнэлт гарчээ. Ихэнхдээ ганцаардмал єнгєрєєх амьдралаас эмээх хэрэггvй. Єєртэйгээ эвлэрэн амьдарч чадахгvй, ганцаараа байхдаа ч азгvй мэтээр єєрийгээ хvлээж авдаг хvн сайн хань байж чадахгvй.
