Луу жилийн зун хуртай, нартай, дэлгэр байлаа. Зун шувтарч, намар эхэлж байгаа энэ өдрүүдэд ч бороо тасралтгүй шаагиж, болц нь гүйцсэн ногоо үндсэндээ нялхарч, соёолсоор байна. Саяхны ийм л нэг өдөр “Танайд өнжье” булангаа бэлдэхээр Сэлэнгэ аймгийн Баянгол сум, Баруунхараа тосгоныг зорин гарсан юм. Зуны адаг сар шувтрахад долоохон хоног үлдсэн ч зүсэр бороо задгайран шаагисаар явах замыг чийглэн, норгох нь нэн таатай. Хааяа нэг хэц, толгод руу өгсөхөд хүдэн, будан татаж хангай нутгийн сайхныг бишрүүлнэ. Эртлэн хөдөлсөн бид 140 километр замыг туулан Баруунхараад хүрэхэд үүрээр шивэрсэн бороо татарч нар мандаж таарлаа. Өглөөний наранд тус суурины сүүдэр баруунаа сунаж үзэгдэх нь эртний хотын туурь гэлтэй. Хараа гол хөвөөгөө долоон мяралзаж, хүн ам нь нэг өдрийнхөө их ажилд жигдэрсээр.
Энэ л хүмүүсийн адилаар эртлэн босч түрүүнээс хойш хашаанаасаа нэг гарч, нэг орж, үхэр, тугалаа ялгаж туун үзэгдсэн бүсгүй бол А.Жаргал байлаа. А.Жаргал эзэгтэйтэй, Т.Алтангэрэл гэх нэгэн бүлийн халуун амьдрал наймдугаар сарын 12-ны өдөр ийн эхэлж буй. Хуваарьт гэх үү, хэвшмэл гэх үү нэг хэмийн энэ ажилдаа гэрийн эзэгтэй дасчээ. Өглөө эртлэн босч үнээгээ саан тугалаа хөхүүлнэ. Тэгээд тахиагаа хашаанаас нь гаргаж, хооллосноор тариа ногооныхоо ажилд ханцуй шамлах бичиж, батлаагүй хуваариар нэг өдөрт их ажлыг амжуулна. Явж ороход хашааны урд биеэр тэд гэж тоолохын аргагүй олон тахиа гүйлдэн донгодох нь нүдэнд туслаа. Зүүн урд захад нь үхрийн саравч хойшоо залгаад гал тогооны вагончиг түүний араар жимсний мод гэх мэт. Хашааны баруун энгээр өндөр өндөр мод бутнууд хүглийн, хүнс жимсний ногоо цэцэглэжээ. Хүлэмж, хоёр давхар байшин, хувьдаа машин тэрэг гээд эднийд байхгүй юмгүй. Шууд хэлэхэд айхтар аж ахуйч улс юм даа гэхээр. Харин гэрийн эзэгтэй тахианы байрнаас өндөг хормойлсон чигтээ зочдоо угтахаар гэрийн зүг яаравчиллаа.
Гэрийн эзэн Т.Алтангэрэл эзгүй байв. Бие чилээрхсэн учир эмнэлэгт хэвтэхээр хэд хоногийн өмнө Дархан хотыг зорьжээ. Их сургуулийн оюутан охин нь хүний хүүтэй ижилсэж, ханиа болгохоор дагуулан ирсэн нь Т.Алтангэрэлийг эзгүйд бараа болж, ажилд хүч нэмж байгаад нь ихэд олзуурхжээ. Үхэр тугал эргүүлэхээс өгсүүлээд нэмэр их. Харин дээшээ суу, хоол, цай, ид, уу хэмээн босч суун дайлах А.Жаргал нөхрөө эзгүй энэ хэдэн өдөр тариа ногоо, туслах аж ахуйгаа эрхлээд тун завгүй. “Унд ууж бай эгч нь тэрхнийг амжуулаад ирье” хэмээн ухасхийх А.Жаргал бүсгүй анх ажигласнаар айхтар аж ахуйч хүн юм. Тэрээр бага балчир наснаасаа хөдөлмөрийн хүндэд нухлагдан өдгөө хувьдаа аж ахуй эрхлэх болсон байна.
Төв, Дархан-Уул, Сэлэнгэ аймаг гэх мэтээр тариа ногооны бүс нутагт унаган иргэн байдаггүйн адилаар энэ гэр бүлийнхэн ч өөр ус нутгаас гаралтай. А.Жаргал бүсгүй л гэхэд Завхан аймгийн уугуул гэж байгаа. Хоёр настайдаа эцэг эхийн амьдралын эрхшээлээр их хот Улаанбаатарт ирсэн. Тэртээ 1966 оноос эхэлсэн энэ бүсгүйн амьдралын нүүдэл өдгөө Сэлэнгэ аймгийн Баянгол сумаар өртөөлж буй аж. Энэ нүүдэл, өнгөрүүлсэн амьдралдаа эзэгтэй А.Жаргал сэтгэл ханамжтай. Завханаас Улаанбаатар, Сэлэнгэ гээд түүний үдэлсэн буурь бүхэн дээр аз жаргал, амьдралынх нь нандин мөч бүхэн тохиож байжээ. Хамгийн сүүлд буурьшсан нутаг болох Сэлэнгэд очих хувь тохиол хөгтэй гэмээр. 1980 оны дундуур тэрээр авто машины жолоочийн ангид орж суралцсан байгаа юм. Тэгээд төгсч тухайн үеийн Монголын цөөн хэдэн эмэгтэй жолоочийн нэг болж байжээ. Эндээсээ Сэлэнгэ аймгийн нутаг Бороогийн хөндийд ажиллаж байсан Монгол Германы хамтарсан экспедицэд хуваарилагдан очсон гэж байгаа. Баруунхараагийн вагоны суудлыг тосч жолоочоо авахаар ирсэн экспедицийн дарга ч түүнийг хараад мэл гайхаж хоцорчээ. Учир нь машины жолоочоор А.Жаргал ажиллана гэсэн томилолтыг утсаар сонссон дарга нь эрэгтэй хүн гээд тооцоолчихож л дээ. Тэгээд эрэгтэй жолооч тосохоор ирсэн дарга нь бүсгүй хүн байхаар нь хэсэг хугацаанд “шок”-нд орсон хэрэг. Захиргаадалтын үеийн ганц сайхан зүйл нь “за” л гэсэн бол хэлсэндээ хүрдэг байсан болохоор дарга нь дагуулаад экспедицдээ очиж. Улмаар орсон ажилдаа тууштай, шаргуу, сайн байсны хүчээр чамгүй хэдэн жил жолоочийн ажил хийсэн байна. Ийн хөдөлмөрлөх явцдаа насны хань Т.Алтангэрэлтэйгээ танилцаж гал голомтоо асааснаар Бороогийн хөндийд нэгэн бүлийг нэмсэн түүх 20 хэдэн жилийн тэртээд хоцорчээ.
Ер нь түүх, туурь, дууль заавал өнө эртнийх байх шаардлагагүй байдаг даа. Өнөөдөр Бороогийн ордыг ашиглаж эхэлж байсан он тоолол, Бороогийн хөрсөнд байсан тэр их эрдэнэс дурсамж төдийхнөөр монголчуудын сэтгэлд үлдсэн. Тэгвэл Бороогийн орд эрдэнэстэйгээ байсан цаг, хөрсийг нь хуулаад ашиглаж байсан үе, өнөөдөр ямар төрхтэй үлдсэн гэх гурван үеийн Бороогийн хувь тавилан энэ ус нутгийнхны, энэ гэр бүлийнхний цээжинд хадаастай байдаг ажээ. Учир нь Бороо хэмээх нэрээрээ Монголд алдаршсан, эрдэнэсээрээ баячуудад алдаршсан ийм л сайхан хангайдаа 30 жилийн хугацаанд гурван цагийн өнгөнд нь амьдарсан учраас тэд энэ газар усандаа хайртай. Өдгөө ч Бороогийн хөндийн ашиг шимээс энэ гэр бүлийнхэн хүртэж суугаа. Бороогийн хөндий задгайрч Хараа голын бэлчиртэй нийлэх энэ зайд Т.Алтангэрэлийнх таван жилийн өмнө нүүдэллэн ирснээр аж төрж сууна.
Ийм л яриа хөөрөөтэй, нээлттэй нэгэн гэрийн эзэгтэйтэй өнгөрсөн амьдралынх нь талаар хөөрөлдсөөр хэсэг саатжээ. Харин одоогийнх нь амьдрал, аж ахуйтай нь танилцахаар хашаа хороогоор нь явж, тарьсан бут, ногоог нь сонирхлоо. Гурван зүйл 12 төрлийн мод, бут сөөг энэ хашаанд ургажээ. Хүнсний ногоог ч төрөл төрлөөр нь ургуулж хээрийн ургамал болох таана, мангир, таримал цэцэгсийн үрийг хашаандаа цацсан нь нил ягаан, цагаан эрээн өнгийг алаглуулж үзэгдэнэ. Хашааны баруун хойд захыг эмжүүлэн дөрвөн жилийн тэртээ чацарганы мод суулгасан нь өнөөдөр ашгаа өгөөд эхэлжээ. Зарим бутных нь болц гүйцсэн учир ув улаан, улбар шар туяа цацруулан нарны өнгөнд гялтганах аж. Өглөөний орсон борооны дусал арилаагүй гялтганах нь онгон зэлүүд хээрт гарсан мэт. Чацарганы наагуур агч, алимны мод, мойл, үрэлний бут, бургас гээд ургаж болох бүхнийг тарьсан нь мөн л сүртэй. Бүр хар мод хүртэл энэ хашаанд соёолж байна. “Өнөөдөр ургасан нь яахав. Өнгөрсөн хугацаанд энд ямар ч мод бут байгаагүй гэсэн үг үү” хэмээн асуусан бидэнд тэрээр хээрийн зэрлэг, хөл ихтэй элснээс өөр зүйл байгаагүй хэмээн хариулсан юм. Учир нь Т.Алтангэрэлийнх зургаан жилийн өмнө Баруунхараад ирэхдээ тосгоныхоо төвд хашаа барьжээ. Ийн өөрсдийн сонирхлоор мод бут, хүнсний ногоогоо тарих гэтэл хөрс нь болоогүй юу эсвэл зөөврийн уснаас болсон уу ямартай ч ургаагүй юм байх. Тиймээс сумаасаа урагш задгай газар гарч аж ахуйгаа эрхэлж эхэлсэн нь ийн ихээхэн амжилтыг олжээ. Алим, жимсний мод бутнаас гадна эднийх хүнсний ногоог төрөл бүрээр нь тарьсан. Төмс, сонгино, манжин, лууван, өргөст хэмх, улаан лооль, хулуу, тарвас гээд хүний тарьж ургуулдаг, хүнсэндээ хэрэглэдэг бүхэн ургаж байна. Эхнээсээ болц нь гүйцсэн учраас хураагаад эхэлжээ. Хураалт оройтвол болц нь илүүдэж шүүс нь гоожиж хатаж хорчийх учраас энэ их ургацаа амжиж авахаар өдөр шөнөгүй л талбайдаа тонголзон өнжиж байгаа юм байх. Тариалалтын талбай гэвэл нэг ийм арвин байна. Харин тэдний туслах аж ахуй тахианы саравчаар ороход дэгдээхэйнээс авахуулаад азарган тахиа хүртэл тэжээлээ тонголзон тоншсоор угтлаа. Дөрвөн жилийн өмнө 20 өндөглөгч тахиа авсан нь өнөөдөр 100 орчим болжээ. Зарим дэгдээхэйг нь инкебатораар даруулж үзсэн байв. Гэхдээ үүний ашиг гараагүй гэхэд хилсдэхээргүй болжээ. Учир нь 20 гаруй өндөг даруулснаас өнөөдөр нэг нь л үлдсэн байв. Түүний хошуу нь мурийж хоол идэхэд нэн бэрх болсон байна. Тусгайлан бэлдсэн талх мэтийн хоолыг өгсөөр одоог хүртэл амьдруулсаар байгаа бололтой. Ер нь байгалиар нь ээж нь дарж тахиа болговол илүү урт настай үр дүнтэй юм билээ хэмээн аж ахуйч А.Жаргал бүсгүй хэлж сууна. Дэгдээхэй болсноосоо хойш зургаан сар орчмын дараанаас өндөглөж эхэлдэг ажээ. Мөн эднийд гоёлын тагтаа гэж бий. Цагаан өнгөтэй, өд сөд нь илүү чамин амьтан байдаг юм билээ. Хөлнийхөө хэсэгт хүртэл урт урт өд байх нь сонин. Нэг жилийн өмнө нэг танил нь таван ийм тагтаа өгсөн нь энэ хашаандаа буурьшиж эзэддээ овоо дасаад байжээ. Гэрийн эзэгтэйг хаана явна таван цагаан тагтаа дагаж явдаг байсан юм байх. Гэтэл наадмаас өмнөхөн шөнө үүрэнд нь нэг амьтан орж дөрвийг нь идчихсэн байсан гэнэ. Гэрийн эзэгтэй ч хаа л бол хаа дагаж явдаг байсан тагтаанууддаа ихэд дассан байсан учраас хэд хоног үгүйлээд сүйд болсон байна. Тиймээс Т.Алтангэрэл дахин таван цагаан тагтаа нэг ширхгийг нь 100 мянган төгрөгөөр худалдан авчээ. Ингээд одоо зургаан тагтаа өсгөж үржүүлэх санаатай байгаа. Гэхдээ өмнөх таваас үлдсэн нэг нь сүүлд ирсэн хэддээ огт дасч өгөхгүй байгаа аж. Урьд нь амьтанд бариулсан тагтаануудтайгаа байнга хамт байж, заримтай нь хошуугаа нийлүүлж “үнсэлцэж” байдаг байсан бол одоо ганцаараа торны нэг буланд суух болжээ. Амьтанд бариулсан хэдийнхээ хойноос нэлээд гашуудаж байгаа бололтой хэмээн гэрийн эзэгтэй ярилаа.
Ийн аж ахуйг нь сонирхож явах зуур хэсэг бороо ороод авлаа. Жаахан завсарлаж дахин шивэрсээр. Ингэж салахгүй, зууралдан шивэрч байгаа борооноос үүдэн энэ зүг бидний яриа хөвөрсөн юм. “Энэ жил намар болохгүй байх аа. Ийм чийг ихтэй жил эрт сэрүү унах нь ойлгомжтой. Тэгээд сэрүү унахаар цас орно. Хүйтэрнэ. Тэгээд тас хөлдөх нь мэдээж байх даа” хэмээн шүүрс алдан байна. Ийн шүүрс алдах болсон нь учиртай. Жилийн яг энэ үе буюу тариа ногооны болц гүйцэх нөхцөлд бороо орох нь элдэв эрсдлийг дагуулдаг гэнэ. Адаглаад л бараг ургаж гүйцсэн ургамлынх нь болц хүлээгддэг ажээ. Цаашлаад хүйтэрвэл ногооны болц гүйцэлгүй хөлдөх аюул ч нүүрлэдэг юм байна. Ийм шалтгаанаар ганцхан эднийх гэлтгүй тариаланчид бүхэн санаа зовниж суугаа бололтой, өнөөдөр. Цонхны цаана бороо үргэлжлэн орсоор. Усан дуслынх нь ширхэг улам нарийсч зүсэрлээ. Биднийг ирснээс үүдэн гэрийн эзэд үхэр тугалаа харахаа умартжээ. Цаг ч орой болж буй бололтой гадаа сүүмийж эхэлсэн байв. Тиймээс хүргэн хүү, охиных нь хамт үхэр тугалаа авчирч хашихаар гарав.
Энэ айлаар өглөөнөөс хойш хэдэн ч хүн орж гарав. Зарим нь бүүр гэртээ ирсэн мэт гэрийн эзнээр хэлүүлэлтгүй цай байвал аягалж уучихаад эсвэл ус шанагадаж залгилчихаад А.Жаргалтай хэсэг хөөрөлдөж, инээж байгаад л явна. Ер нь энэ тосгонд Алтангэрэлийнхний юм бусдын юм, бусдын юм бусдынхаараа гэсэн зарчим үйлчилдэг бололтой. Ажил төрөл ярьж орох гарах хүмүүсээс гадна тийм юмаа өгөөч, түүнийгээ хэрэглүүлээч гэсэн хүмүүс тасрахгүй. Нэг нь газных нь хошууг аваад гарахад араас нь “Газ байна уу. Толгой хуйхлах гэсэн юм” гээд хэн нэгэн ороод л ирнэ. Гэхдээ тэгж орж гарч байгаа хүмүүс бас зүгээр байхгүй. Өөрсдийн санаачилгаар “Нохойны хоол байгаа шүү. Аваарай. Тахиандаа жаахан тэжээл аваарай” гэх мэтээр илүүчилнэ. Энэ суурингийнхны амьдрал нэг ийм хэмнэлээр үргэлжилдэг ажээ. Яг л Нүүрээ угаахад ханцуй хойшлуулж өгч тусалдаг Нүүгээд ирэхэд тооно өргөж дэмнэдэг Нүүдэл тосч цайгаа бариад ирдэг гэдэг эртний нэгэндээ тусалдаг ахуйн чанарыг энэ нутагт, хөдөө буйдад үргэлжлүүлэн өвөлсөөр яваа нь энэ болой.
Үхэр, тугал харахаар явсан хоёр ч ирлээ. Нийлээд тугал нь эхийгээ хөхчихжээ. “Үхэрнүүд бургас хамгаалсан хашаа руу орох гэж байна” гэсэн үгийг сонсоод А.Жаргал сэрдхийгээд явчихлаа. Энэ хавийн найман өрх нийлж “Хараагийн хишиг” нөхөрлөлийг байгуулаад гурван ч жил болж байгаа юм байна. Тус нөхөрлөл нь ойр тойрныхоо газар нутгийг хамгаалж ургамал ногоо тарих зорилготой ажилладаг аж. Түүнээс гадна өөрсдийн тарьсан ногоогоо даршилж, түүхийгээр нь зах зээлд гаргах гэх мэт санхүүгийн чанартай ажлыг ч хийдэг байна. Ингэхдээ өнгөрсөн хугацаанд Хараа голын эрэг дагуу 20 га, Чандагатай уулын 200 га газарт бургас тарьжээ. Ингэж байгаль дэлхийгээ цөлжилтөөс хамгаалах арга хэмжээ авсан нь өөрсдөд нь ажил дээр нь ажил нэмсэн юм байх. Тарьсан бургасаа хамгаалахгүй бол бусдын үхэр мал ороод сүйтгэчих аюул өдөр шөнөгүй нүүрлэх болсон аж. Тиймээс хашаалж хамгаалахаар оролдсон гэнэ. Гэтэл нутгийн малчин иргэд зарим үед хашааных нь хаалгыг онгойлгож малаа оруулчихдаг болжээ. Ингэдэг нь бусдын тарьсан тариа ногоог малаараа сүйтгүүлж өр төлбөрт орохгүй гэсэндээ авч байгаа арга хэмжээ нь бололтой юм. Гэхдээ уул усаа хамгаалах гэсэн тэдний хүслийг малчид хөсөр хаяж байгаа нь нэн харамсалтай. Нутгийн иргэдэд бургас ургавал ямар ашиг тустайг мянган удаа тайлбарлаж таниулсан ч өөрсдөдөө тусгаж авахгүй байгаа бололтой. Өнөөдөр бусдын талбай руу малаа оруулчихгүй л бол ирээдүйд Хараа голыг дагасан Чанадагатай ууланд бургас байх эсэх нь хамаагүй гэж үзсээр байгаа юм уу даа. Бас энэ хавиар явуулын хүмүүс их үдэлдэг байна. Ингэхдээ мөн л тэндхийн малчдын адил авир гаргах жишээтэй байдаг аж. Хогоо голын хөвөө бүүр голын усанд хаях нь энүүхэнд гэнэ шүү. Түүнийг нь “Хараагийн хишиг” нөхөрлөлийнхөн түүх гэж бас л багагүй цаг зав, хөрөнгө гаргадгийг энэ бүсгүй тайлбарлан ярьж байлаа.
Малчид, зугаалагсдын байгаль дэлхийгээ хайхрахгүй байгааг энэ хамт олон үл бэрхшээн хийсэн ажлынхаа үрийг үзэхээр өдөр шөнөгүй ажилласаар байгаа аж. Саяхан л тарьц суулгаж байсан газруудад бургас ургаад эхэлжээ. Тохой хэрийн өндөртэй суулгацууд хавар болохоор гөлөглөж намартаа нахиагаа шарлуулсаар хоёр ч жилийг үдээд байгаа юм байна. “Эх орноо харийн түрэмгийллээс хамгаална гэсэн ганцхан уриан дор сэтгэл нэгдэн 20 зууныг элээсэн монголчууд өнөөдөр өөрсдөөсөө эх орноо хамгаалъя” гэсэн Л.Түдэв зохиолчийн хэлснийг иш болгон ажиллаж байгаа энэ хамт олны ажлыг гадаад, дотоодын олон байгууллагаас дэмжиж тусалдаг байна. НҮБ-ын Байгаль орчны сангаас л гэхэд “Хараагийн бургас”, “Монгол мод” хөтөлбөрийг санаачлан хэрэгжүүлж “Хараагийн хишиг” нөхөрлөлийнхөнд тус дэм болсон байна. Энэ л газрын тусламжтайгаар тус нөхөрлөлийнхөн өөрсдийн хийсэн ажлаа хашаалж, хамгаалсаар өнөөдрийг хүрсэн байна.
Цаашид ч ус нутагтаа олон төрлийн мод тарих сонирхолтой, энэ гэр бүл бас нөхөрлөлийнхөн. “Тариа ногоо, ургац болцын ажил зав гаргахгүй ээ. Өөрийн сонирхлоороо, дуртайдаа л энэ ажлыг хийж байна” хэмээн өгүүлэх А.Жаргал бүсгүйн нэг өдрийн ажлыг сурвалжлахад ийм байлаа. Хань Т.Алтангэрэл нь хэд хоногоос ханиадаа эдгээгээд гэртээ ирчихнэ. Охин нь зөрөөд уртын дадлагадаа гарах болно. Харин гэрийн эзэгтэй А.Жаргал ус нутгийнхандаа өндөр ээж нь болж мөнхийн мөнхөд хашаа хороогоо сахин, эхлүүлсэн ажлынхаа үрийг үзэхээр өдрийн өдөрт талбайдаа ажилласаар. Тэрээр биднийг Улаанбаатарыг чиглэн хөдлөхөд тугал, тахиагаа хашчихаад тарианыхаа талбай руу орж харагдлаа. Хийсэн ажлынх нь шим өдрөөс өдөрт арвижин өндрөөс өндөрт хөгжих болтугай.
Л.МӨНХТӨР /Dailynews.mn/
