Афганы нийт хүн амын 19-25 хувийг бүрдүүлдэг Хазара монголчууд тус орны гурав дахь том угсаатанд тооцогддог. Афганистанд 4-5 сая орчим Хазара монголчууд амьдран суудаг гэсэн баримт байгаа нь Төв Азийн Монголоос гадна монголчууд хамгийн олноор суурьшсан газар нь яахын аргагүй Афганистан болохыг гэрчилнэ. Хазарууд болон ази бусад жижиг угсаатны бүлэг Афганистанд хамгийн ихээр ялгаварлагдан гадуурхагдаж, мөрдөлт мөшгөлтөд өртөж иржээ.
Афганы Иргэний дайн болон Талибан дэглэмийн үед Хазара монголчууд ямар ч хийсэн хэрэггүй атал үндэс угсаагаараа гадуурхагдаж үй олноор хороогдсон байна. 1998 онд тэр үеийн Мазари Шариф хотын захирагч Мулла Ниази фатва буюу лалын шашны ялын дээд хэмжээ ноогдуулах талаар гаргасан захирамжиндаа хазаруудыг бүрэлгэх нь гэмт хэрэг биш хэмээн тунхаглаж, тэднийг аймаглан устгахыг хуульчлан батлаж өгчээ. Энэ мэт аймшигтай, хүний ёсноос гадуур үйл ажиллагаа гадаад ертөнцийн сонорт хүрч чадахгүйгээс Хазара монголчуудын эмгэнэлт хувь заяанд санаа тавих хүнгүй хөсөр хаягджээ.
Афганистаны шилжилтийн Засгийн газар байгуулах зорилгоор Боннд хуралдсан НҮБ-ын бага хурлын дараа ч энэ байдал засагдана гэдэгт итгэх итгэл хазаруудад тун бага үлджээ. Хазарууд шинэ тутам бий болж буй Засгийн газарт төлөөллөө шударгаар оруулах хүсэлтэй байсан ч Бонны хуралдаанд хүрэлцэн ирсэн Умард Эвсэл, Афганы экс хаан Захир Шахын Ромын бүлэг, Ираны тэтгэлгэн доорх Киприйн бүлгийн төлөөлөгчид нь тажик, пуштун омгийнхон байжээ. Яг чухамдаа Умард Эвслийн төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнд багтах ёстой хазарууд сонгох эрхээ эдлэж чадаагүй бөгөөд хэнийг Герман руу явуулах вэ гэдгийг хэдийнэ шийдчихсэн хойно л утсаар мэдээлэл авчээ.
Ингэснээр хазарууд болон ази гаралтай угсаатны бусад бүлэг өөрсдийн эрх ашгийг төлөөлүүлэх өөр хүмүүсийг хайхад хүрэв. Хазарууд хэдий шашны итгэл сүсгээрээ шийтүүд ч гэлээ Афганистанд адлагдаж буйтай нэгэн адил Иранд ч тэдний мах цус нэгтнүүдийг гадуурхаж буйн учир Иран дахь шашин нэгтнүүдэд найдаж чадахгүй байгаа гэнэ. Тиймээс тэд хүн амынхаа дөрөвний нэгийг бүрдүүлдгийн хувьд өөрийн төлөөллөө засаг, төрийн эрх барих дээд байгууллагад гаргах ёстой хэмээн үзэж саналаа НҮБ болон олон улсын хамтын нийгэмлэгийн сонорт хүргэхийн төлөө тэмцдэг ажээ. Нөгөө талаар хазаруудын эсрэг явуулсан хоморголон устгах явдлыг зогстол олон улсын энхийг сахиулах хүчнийг Афганистанд байлгах хүсэлтэйгээ илэрхийлдэг юм байна. Тэгэхдээ олон улсын энхийг сахиулах хүчинд боломжтой бол хазаруудтай гарал нэгтэй Монгол, Турк зэрэг алтай язгуурын орнуудаас цэрэг оролцуулах санал тавьжээ. Дашрамд дурдахад алтан язгуурын орнуудад дээр өгүүлсэн хоёр улсаас гадна Туркмен, Узбек, Азербайжан улс багтдаг юм байна. Хэл шинжлэлийн мэргэжилтнүүд Хазара гэдэг үг нь “нэг мянга” гэсэн үгнээс гаралтай гэж үздэг байна. Хазаражат буюу Хазаристан гэдэг нь Афганистан дахь Хазарын ард түмний үе дамжсан нутаг ажээ. Хазара Жатын нутаг дэвсгэр нь одоогийнхоос хамаагүй том байжээ. Эрдэмтэн Г.У.Беллевийн тэмдэглэснээр энэ нь Кабул болон Газын химийн шугамаас чигээрээ яваад Гарат хүртэл, одоогийн Кандагарын ойр орчмыг оролцуулаад Балх муж хүртэлх өргөн уудам нутгийг хамрах юм.
Ш.Галсанбаатар /www.wikimon.mn/
