Kong Fuzi буюу K’ung-fu-tzu, утгачилбал “Конг багш“, гэхдээ Kongzi 孔子 буюу Күнз гэдэг нэр нь дорно дахинд түгээмэл, (МЭӨ 551-МЭӨ479) нь Хятад улсын гүн ухаантан, их сэтгэгч юм. Тухайн үеийн нийгмийн үзэл суртал болж байсан шаманизмийг гүн судалсаны үндсэн дээр өөрийн гүн ухааныг боловсруулсан нь өдгөө Күнзийн сургааль гэгддэг.
Күнз зөвхөн соён гэгээрүүлэгч, их сэтгэгч байсангүй. Ханлиг улсуудаар хэрэн хэсэж, өтөл насандаа соёлын үнэт баялгийг бүтээж, утга зохиол, түүх, гүн ухаан, улс төр, засаглал, нийгэм, ёс суртал зэргийг тал бүрээс нь гүнзгий шинжлэн үзэж үзэл сургаалаа айлдан номлосноор Күнзийн сургаалыг үндэслэн буй болгожээ. Күнз хийгээд түүний шавь нарын эмхэтгэж туурвисан алдарт Дөрвөн ном, таван бичиг бүхэлдээ Күнзийн сурталын үндэс болдог. Хоёр мянганы тэртээ зохиогдож, саад бэрхийг туулсаар өнөө хүртэл уламжилж ирсэн, Күнзийн суртал гүн ухааны сэтгэлгээний гол дурсгал бол дээр өгүүлсэн алдарт Дөрвөн ном, таван бичгийн нэг Шүүмжлэл өгүүлэл нь бэсрэг зохиол юм. Күнзийг таалал төгссөн хойно шавь нар нь өөр өөрийн тэмдэглэн авсан хийгээд ой ухаан, оюун бодолд нь шингэж үлдсэн сургаал номлолыг нэгтгэн бичсэнээр энэ ном бүтэж, мөнхрөн үлдэх хувийг олжээ.
Шүүмжлэл өгүүлэл нь голдуу асууж хариулах, цэц мэргэнээ сорьж цэгцлэх, шүүн тунгаах, дүгнэх хэлбэрээр бичигдсэн, 20 бүлэгтэй зохиол юм. Түүнийг 3 настайд эцэг нь, 17 настайд нь эх нь хорвоог орхиж амьдралын хүчир хатуу хяслан нөмөрсөн ажээ. Өнчин хөвүүн амьдрахын эрхээр амьтан хүний найр наадам, бэлэвсрэл гашуудлын үйл дээр очин бүрээ бишгүүр үлээж, язгууртан хэргэмтний гэрийн сангийн нярав хийж, данс хөтлөх, мал хариулах зэрэг хар бор ажилд нухлагдан амьдралыг туулах гараагаа үл шантран эхэлжээ. Ийнхүү амьдралд тэмүүлсэн хүчир замналынх нь түүх ч түүний бусдыг энэрэн нигүүлсэх, төв сэтгэлийг хатамжлан, сургааль номлолоо үүсгэх эх үндэс нь болсон болов уу.
“Би эхээс эрдэм чадвар төгс төрөөгүй билээ, эртний соёлд шимтэн суралцаж, эрдмийг эрлээр олсон бөлгөө” хэмээн сургамжлах тэрбээр “Эгэл дороос суран сурсаар эрхэм дээдэд нэвтрэв” хэмээн уйгагүй зүтгэлийнхээ тухай хожим өгүүлжээ. Түүний сургасан нэгэн алдарт үг бол “Би 15 наснаасаа эрдэмд шимтэн, 30 хүрэхүйд эрийн цээнд хүрч, 40 хүрэхүйд төөрөлдөж гуйвхааргүй зогсож, 50 хүрэхүйд тэнгэрийн бошгыг таньж, 60 хүрэхүйд сонссон болгоноо салгаж ялгаж чадах болж, 70 хүрээд хүсэл зоргоороо явавч, хэв ёсны хүрээ хэвчээнээс хэтэрч эс халив” хэмээн айлдаж байлаа.
Күнз 19 настайдаа Цы Гуан хэмээх бүсгүйг эхнэр болгон авч Күн Ли хэмээх хүүтэй болсон байна. Күнз бол Хятад болоод дэлхий дахины сод мэргэн сэтгэгчдийн нэгэн бөгөөд түүний гүн ухааны номлол, ертөнцийн нарийн нóуцад нэвтрэн, хүмүүсийн харилцàаны нарийн шижимд эрэл хайгуул хийж номлол түгээсэн жилүүд нь бүхэлдээ илтгэх урлаг, итгүүлэн үнэмшүүлэх, ятган сэнхрүүлэхийн жилүүд байв. Түүний хамгийн ярих дуртай сэдэв нь энгийнээр хэлбэл хүн чанар ёс суртахууны тухай байсан гэдэг.
Нэг үгээр хэлбэл Күнзийн амьдрал бол “Риторик амьдрал” юм. 30 настайдаа анхны сургуулиа байгуулж хэдэн арван жил хичээн зүтгэсээр, шавь нарынх нь тоо 3000 хол давсан агаад түүний ном эрдэмд төгс боловсорсон 72 шавь байсан тухай эртний сударт өгүүлжээ. Түүний амьдарч байсан цаг үед ядуу доодост ном эрдэм түгээн дэлгэрүүлэх нь хориотой үө байсан бөгөөд түүний байгуулсан сургууль ч мөн гэтэлшгүй мэт бэрхшээл дунд торнижээ. Күнзийн хамгийн хайртай шавь нарынх нь нэг Ян Хуй нэгэнтээ хэлэхдээ: “Өдөрт ганц сагс хоол, ганц тужрага усаар гол зогоон, бөглүү гудамжнаа суух нь бусад хүмүүн аваас түүний зовлонг үл тэвчилтэй” хэмээн халаглан өгүүлж, амьдралын бэрхийг даван туулах хүчийг нь бахдан өгүүлжээ.
Күнз бүхий л амьдралаа уламжлалт соёлыг сэргээх, сайн ёс суртлыг номлох, түгээн дэлгэрүүлэх, хүн ардыг соён гэгээрүүлэхэд зориулсан байна. Өтөл насандаа нангиадын соёл, утга зохиолын сор болсон зургаан бүтээл болох яруу найргийн ‘Шүлэглэлт ном”, төр засаглалын “Засагт ном”, гүн ухаан, мэргэ төлгийн “Зурхайт ном”, ёс суртлын “Ёслолт ном”, түүх шашдирын “Хавар намар” зэргийг эмхэтгэн цуглуулж, ариутган шүүж, бичиж туурвин өвлүүлжээ.“Шүлэглэлт ном” нь Кунзýэс өмнө байсан гэх бөгөөд тэрээр түүнийг хураан цуглуулж, ариутган шүүж цэгцлээд 305 шүлэг болгон, үг хэл, үсэг тэмдгийг найруулан засаж, хэм хэмнэл, хөг аялгууг тохируулсан гэдээг.
Тэр үед шүлэг бүхэн хөг дуурсалтай, шүлгийг уншихын хамт аялгууг дуулдаг байжээ. Тэрээр зөвхөн номын садан бус басхүү төрийн хэргийн талаарх сургааль номлолоо шамдан түгээгч байв. Күнçийг алдаршуулсан сургааль номлолын нэгэн болсон “Шүүмжлэлт өгүүлэл” ном бол голдуу асууж хариулах, цэц мэргэнээ сорьж мэтгэх, шүүн тунгааж цэгцлэх, дүгнэх хэлбэрээр бичигдсэн, 20 бүлэгт эохиол юм. Энэ номонд өгүүлэх мэтгээн, харилцан яриа, сургааль үгс нь Эртний Грек, Ромд цэцэглэсэн мэтгэлцэх болон илтгэх урлагийн алтан çарчмуудтай агаар нэгтэйгээр өрнөдөг байжээ.
Эртний судар “Шүүмжлэл өгүүлэл”-д ийнхүү өгүүлсэн нь:“Эçэн хаан эрхэм зочдыг угтах аваас Күнзийн ааль төрх асар сүрлэг, алхаа гишгээ нь түргэн гавшгай. Хоёр этгээдэд зогсогч лугаа нударга хавсран ёсолж, баруун зүүнээ мэхийн мэндэлмүй. Өмссөн хувцас нь хөдлөх явахуйд уран шувуу далавчаа дэлгах мэт. Эрхэм зочид гарч одохуйд Күнз хаанд хандан “Эрхэм зочин хэдийнээ холдон одов хэмээн илтгэх бөлгөө” гэж бичжээ. Энэ нь өрнийн илтгэх урлагийн нэгэн үндэс болсон “Этос” буюу бусдын анхаарлыг өөртөө хандуулан хүлээлт буй болгож сэтгэгдэл төрүүлэм дүрслэл Дорнын сэтгэгч Күнзэд ямар гайхалтай зохицсон байсны түүх юм.
Сударт цааш өгүүлэхдээ: “Эзэн хааны өргөºний их хаалганаа ирэхүй хүндлэлтэйгээр мэхийн ёслох нь биө багтах газаргүй мэт. Хүлээн зогсохуй хаалга үл голлох, алхан орохуй босго үл гишгэмүй. Эзэн хааны сэнтийд дөхөхүйд төрх байдал түмэнтээ хүндэл бишрэлтэй, алхаа гишгээ хурдан түргэн, үг хэлэхүй нам аядуун, үнэнхүү хүчийг барсан мэт. Хормойгоо өргөсхийн урагш алхах нь хамгаас болгоомж хичээнгүй, анир чимээ үл гаргах нь амьсгалах нь үгүй мэт. Ордноос гарч нэгэн шат доош буухуйд царай гэрэлтэн, сэтгэл тавирмуй, Шуудхан тавцнаас бууж түргэлэн алхах нь шувуу жигүүр дэлгэн нисэхийг завдан буй мэт. Өөрийн суудалд эргэн ирэхүй ахин төв хичээнгүй дүртэй” хэмээжээ.
Сударт бичигдсэн энэ хэсэг бол эртний хятадын илтгэх урлагийн нэгэн сод төлөөлөгч Күнзийг дүрсэлсэн төдийгүй илтгэх урлагт байдаг “Бусдын хүндлэлийг татаж, ёслол төгөлдөр төлөв даруу байхуйн” гоо үзэсгэлэнг дүрслэн бичжээ. Мөн сударт Их мэргэн Күнзийг дүрслэн өгүүлсэн нь:Күнз яруу үгээр ярихуйд “Шүлэглэлт ном”, “Засагò ном”-оос унших агаад ёслол үйлдэхүйд мөнөөх яруу үгээр илтгэх бөлгөө. “Кунз Хүй сууринаа очихуй хүндлэл бишрэлтэй, үг дуугàрч үл чадах мэт. Тахилгын сүм хийгээд хааны ордноо үг хэлэхүй уран тод, хэлэх үг нь хичээнгүй цөөн. Күнз Хааны ордноо бараалхахуй доод түшмэл лүгээ хэлэлцвээс элгэмсэг дулаан хийгээд энгүүн, дээд түшмэл лүгээ хэлэлцвээс чигч шулуун хийгээд хичээнгүй, эзэн хаанд морилохуйд эрхэмсэг хүндлэлтэй, алхах гишгэх нь аяс намдуун хэмээн түүний яруу тонсаг ярьдаг байсныг нь тэмдэглэн үлдээжээ.
Күнз өгүүлрүүн: “Ухаант мэргэнийг хүндлэн, ужид өнгийг омтгойлох, эцэг эхээ тойлохуйд энэ биеэ үл гамíах, эзэн ноёнд шадарлахуйд амь насаа зольж чадах, анд нөхөд ëүгээ ханилахуйд хэл ам андуугүй бат, ийм хүмүүн хэдийвээр эрдэм номд гэгээрээгүй болов чиг, би бээр түүнийг эрдэмт хүмүүн хэмээн үзмүү”Күнз өгүүлрүүн: ”Бусдын ярихыг их сонс, эргэлзээтэйг нь өөртөө хав дар, тунаж үлдсэнийг нь тун хянамгай өгүүл, тэгвээс бага алдах бөлгөө. Бусдын хийхийг байнга ажигла, эргэлзээтэйг нь өөртөө хав дар, тунаж үлдсэнийг нь тун хянуур үйлд, тэгвээс бага харамсах бөлгөө. Үг хэлэхүй алдаа цөөн, үйл бүтээхүй харамсал бага ахул хэргэм пүнлүү түүний дотор буй” Күнз өгүүлрүүн: Хэрэв зээ Жу Туогийн уран хэлэх увьдис үгүй агаад гагцхүү Сун улсын Чао гүнжийн үзэсгэлэн гоо төдий байсан ахул, өдгөөх ертөнц элдэв гай түйтгэрээс ангижрахад бэрх болъюу. Унд хоолны үес үг үл хэлэлцьюү, унтах амрахын цагт яриа үл дэлгэюү,Күнз өгүүлрүүн: “Өршөөлт хүмүүн үгээ цэнэх буюу.Асуүруун: Үгийг цэнэвээс өршөөлт хэмээж болох уу? Күнз өгүүлрүүн: Хийхүйеэ бэрх бөгөөтөл хэлэхүйөэ хялбар гэж үү?”
Күнз өгүүлрүүн: Төр улс түвшин ахуйд үг хэл ил шулуун, үйл ажил ч ил шулуун, төр улс түйвээнтэй ахуйд үйл ажил шулуун ч үг хэл дорой даруу бөлгөө.
Күнз өгүүлрүүн: ¨с журамт хүмүүний үг нь лавтай мэргэн буюу, харин мэргэн үгт хүмүүн заавал ёс журамт байх нь үгүй. Өршөөлт хүмүүн лавтай эрэлхэг буюу. Харин эрэлхэг хүмүүн заавал өршөөлт байх нь үгүй.
Күнз өгүүлрүүн: Засдаг уран үгс журам ёсыг эвдмүй, өчүүхэн хэргийг эс тэвчвээс их хэрэг нурмуй.Күнз өгүүлрүүн: Улаан өнгийг хүрэн өнгөөр дарахыг би жигшнэм, уянга яруу хөгжмийг Жэн улсын хөгжмөөр самууруулахыг би жигшнэм, уран үгээр улсыг бусниулагчдыг би жигшнэм.
Күнз өгүүлрүүн: Өөрийн биө шударга байваас зарлиг эс буулгасан ч хэрэг бүтьюү. Өөрийн бие шударга бус аваас зарлиг хэдий буулгавч эгэл ард эс дагаюу.Күнз өгүүлрүүн: Хэв дундыг сахигч хүмүүнийг олж эс нөхөрлөвөөс хэтрүү хийгээд хэрсүү хүмүүн лүгээ нөхөрлөвөл эохилтой. Хэтрүү хүмүүн хэзээд урагш тэмүүлж, хэрсүү хүмүүн хэзээ ч муу үйл үл үйлдэх бөлгөө.Күнз өгүүлрүүн: “Эрдэмт сайд бусад лугаа санаа зохирох агаад сохроор үл дагалдах бөлгөө, өчүүхэн хүмүүн сохроор дагах агаад санаа зохирч үл чадах бөлгөө. Алив ардыг сурган боловсруулахгүйгээр дайтуулваас амь насыг нь бүрэлгэхтэй тэнцэх буюу.Күнз өгүүлрүүн: Эрдэмт хүмүүн хэмээгдэх атлаа гагц гон биеийн амар жаргалыг бодвоос эрдэмт хүмүүний зэрэгт үл хүрэх буюу.
Күнз өгүүлрүүн: Дөчин насыг хүртэл бусдад ад болвоос даруй түүний нэгэн нас дуусч буйн хэрэг буюу. Өчүүхэн хүмүүн өөрийн алдааг өнгөлөн чимэглэх бөлгөө. Зарлиг бошгыг эс мэдвээс эрдэмт сайд болж үл чадъюу. Ёслолыг эс мэдвээс ер бие дааж үл чадъюу, хэлэх үгийг ухаж эс чадваас хүмүүнийг таньж үл чадъюу.Күнз өгүүлрүүн: Хүмүүн холын бодол үгүй болвоос ойрын эовлон оршмуй.Күнз өгүүлрүүн: Хэрэг тохиохуйд “хэрхэн хийнэм”, “хэрхэн хийнэм” хэмээн эс бодох хүмүүнийг хэрхвээс зохилтойг би бас эс мэднэм.
Күнз өгүүлрүүн: “Бүдүүн бараг хоол идэж, хар ус уун, гар дэрлэн хэвтэвч, энэ бүхний дотор өөдрөг сэтгэл буй. Ёс бусаар эд баялаг, эрх хэргэм хүртэх нь миний санахад тэнгэрт нүүх үүл лүгээ адил бөлгөө”. Зай Юй өдөр туж унтах ажгуу.Күнз өгүүлрүүн: Өмхөрсөн модыг сийлж үл болъюу, өгөршсөн ханыг шавардаж үл болъюу. Юéд: юу хэлнэм?Күнз өгүүлрүүн: Урьд нь би хүмүүний хэлэх үгийг сонсоод хийх үйлд нь итгэдэг бөлгөө. Өдгөө би хүмүүний үгийг сонсоод үйлийг нь шинждэг болов. Зай Юй намайг засаж өөр болгов.Күнз өгүүлрүүн: Өөрийн биеийг хүмүүн мэдэхгүйд бүү зовогтун , өөрөө бусдыг мэдэхгүйдээ зовоггунКүнз өгүүлрүүн: Хэрэг үйлийг нь шинжигтүн, хэв аргыг нь шинжигтүн, хүсэл санааг нь шинжигтүн. Чингэвээс хүмүүн нуугдаж чадна гэж үү? Хүмүүн нуугдаж чадна гэж үү?
Эх сурвалж:Копи мн
http://mn.wikipedia.org орчуулав